Дар бораи муаллиф:
Зиндагинома
Муҳаммад Иқбол шоир, файласуф ва ходими ҷамъиятии Ҳиндустон, симои калидӣ дар адабиёти урду ва форсу тоҷик, мутафаккир, падари рӯҳонии Покистон ва мубаллиғи ин мамлакат ба шумор меравад.
Муҳаммад Иқбол 9 ноябри соли 1877 дар Сиалкот дар оилаи дӯзандаи диндори машҳур таваллуд ёфтааст. Оилаи онҳо аз браҳман (одами табақаи олӣ дар Ҳиндустон) буданд, ки дини исломро қабул кардаанд. Маълумоти ибтидоиро дар зодгоҳаш гирифт. Аз чорсолагӣ китоби муқаддаси “Қуръон”-ро омӯхт. Дар соли 1892 ба духтари яке аз духтурон аз Гуҷарат бо номи Каримбибӣ оила барпо кард.
Соли 1895 Муҳаммад Иқбол ба мактаби олии давлатии Лоҳур дохил шуда, дар он ҷо фалсафа, адабиёти арабӣ ва англисиро омӯхт. Яке аз устодонаш шарқшинос Томас Уокер Арнолд буд, ки ба Муҳаммад Иқбол барои васеъ намудани шуурнокиаш сайёҳати Аврупоро тавсия дод. Соли 1899 вай дараҷаи магистриро гирифт. Сипас дар Англия (дар мактаби олии Тринти Донишгоҳи Кембриҷ) ва Олмон (Донишгоҳи Мюнхен) таҳсил намуд. Соли 1908 профессори фалсафа гардид. Дар Мюнхен диссертатсия доир ба мавзӯи “Рушди метафизика дар Форс”-ро ҳимоя намуд. Дар Британияи Кабир Муҳаммад Иқбол узви шуъбаи лондонии Лигаи тамоми ҳиндуҳои мусулмон гардид. Дар Олмон бошад, бо кори Гёте, Гейне ва Нитсше ошноӣ пайдо кард.
Миёнаҳои соли 1920 фаъолона дар зиндагии сиёсии Ҳинд иштирок намуд. Соли 1926 Муҳаммад Иқбол узви Маҷлиси қонунбарории Панҷоб интихоб гардид. Дар соли 1928 бо ақидаи нав шудани ислом “Таҷдиди ақидаҳои динӣ дар ислом” баромад намуд. Дар соли 1930 Муҳаммад Иқбол бо сифати раиси иҷлосияи Лигаи мусулмонон барои бунёди давлати мусулмонӣ дар ҳайати федератсияи Ҳинди мустақил баромад кард. Ин, оқибат асоси он шуд, ки Иқболро “падари рӯҳонии Покистон” эълон карданд.
Муҳаммад Иқбол 21-уми апрели соли 1938 дар Лоҳур даргузашт. Мақбараи Иқбол дар Ҳузури Боғ пеш аз баромадгоҳ ба масҷиди Бадшахӣ дар Форт Лоҳур буда, расман аз ҷониби Ҳукумати Покистон посбонӣ карда мешавад.
Пас аз фавти Муҳаммад Иқбол ақидаҳои вай аз тарафи ҳаракати Покистон вусъат дода шуданд, ки ба давлати алоҳидаи мустақили Покистон оварда расонд. Дар ду мизи мудаввар, ки дар Лондон баргузор карда шуданд, иштирок намуд. Инчунин, аз мамолики Франсия, Испания ва Италия дидан намуд ва дар конфронси мусулмонӣ дар давлати Байтулмуқаддас ширкат варзид. Тирамоҳи соли 1933 вай ба кишвари Афғонистон даъват шуда буд, то ки таъсиси донишгоҳро дар Кобул муҳокима кунанд.
Осор
Муҳаммад Иқбол аз соли 1908 дар Лоҳур зиндагӣ кард ва он ҷо аз фанни фалсафа дарс медод, баъдтар ҳуқуқшиносиро мавриди диққат қарор дод. Ба эҷод охири соли 1890-ум шурӯъ кард. Бо китоби алоҳидаи назмаш “Асрори ман” дар соли 1915 баромад намуд. Шеърҳоро бо забони урду, панҷобӣ ва форсӣ эҷод мекард. Дар марҳилаи аввали эҷодиёташ бо забони урдуӣ шеър менавишт, баъдтар ба забони форсӣ гузашт. Бо забони форсӣ манзумаҳои фалсафиро бо номи “Асрори худӣ” ва “Рамузи бехудӣ”, маҷмӯаи “Забури Аҷам”, достони “Ҷовиднома” ва “Мусофир” нашр кард. Илҳомбахши шеъри вай, пеш аз ҳама Ҷалолиддини Балхӣ буд. Худи Муҳаммад Иқбол дар эҷодиёташ мавзӯъҳои расмии маҷмӯаҳои сӯфиёна ва орифонаро тараққӣ додааст.
Бо ҳиссиёти публитсистӣ маҷмӯаҳои назмии ба забони урду нашршуда, ба мисли “Боли Ҷабраил”, ки дар он гимни масҷиди Кордовҳо, “Зарби калом” ва инчунин “Армуғони Ҳиҷоз” хеле фарқият доранд. Соли 1923 ба табъ расонидани достони лирикии “Паёми Машриқ”-и Муҳаммад Иқбол ҷавоб ба “Девони Машриқу Мағриб”-и Гёте гардид.
Бояд ёдовар шуд, ки Муҳаммад Иқбол ба вазъи номусоид ва шароиту аҳволи номувофиқу номатлуби охирҳои қарни ХIХ ва нимаи аввали қарни ХХ дар сарзамини Ҳиндустон мавҷудбуда нигоҳ накарда, қисми зиёди осори манзуми шомили афкори муҳиму арзишманди иҷтимоию сиёсӣ ва фалсафиашро бо забони форси дарӣ таълиф кард. Ин асарҳои шоъири шаҳир аз маснавиҳои «Асрори худӣ», «Румузи беҳудӣ», маҷмўъа ё девони ашъори «Паёми Машриқ», маҷмўъаи «Забури Аҷам», манзумаи «Ҷовиднома», маснавии «Мусофир», маснавии «Пас чӣ бояд кард, эй ақвоми Шарқ?», маҷмўъаи «Армуғони Ҳиҷоз» ва амсоли ин иборат буда, масъалаҳои муҳиму рўзмарраи иҷтимоию сиёсӣ, тарбиявию ахлоқӣ, фалсафию маънавӣ ва ҳаётии ҷомеъаи замони муъаллифро инъикос менамоянд.
Иқбол ва иттиҳоди ҷаҳони ислом
Иттиҳод – аз омилҳои асосии тавоноии мусулмонон аст, аммо дар роҳи иҷрошавии ин амал мамониатҳои зиёди дохиливу берунӣ вуҷуд дорад. Муҳаммад Иқбол омилҳои ҷудошавии мусулмононро ба ду гурӯҳи асосӣ тақсим намуд:
- Омили дохилӣ
- Омили берунӣ.
Аз гурӯҳи аввал метавон аслан империализм, миллатчигӣ, мустамликадорӣ, вобастагии иқтисодӣ ва “баробарии” фарҳангиро ҷудо кард.
Дараҷаи дуюми омилҳои халалрасонанда ба иттиҳод, омилҳои дохилӣ мебошанд ва ба ақидаи Иқбол, омилҳои дар поёновардашуда дар ин дараҷа асосӣ ба шумор мераванд: дурии мусулмон аз реша ва манбаи худ, хатмкардагони макотиби таҳсилоти ғарбӣ ва бехабар будани онҳо оид ба саволҳои фарҳанги исломӣ ва ҷой надоштани пешравӣ дар илму маданияти ҷомеаи мусулмонон.
Аллома Муҳаммад Иқбол иттиҳод ва баробарҳуқуқиро ду сутуни асосӣ ва ҷудонагардидаи ҷомеаи исломӣ мешуморад. Вай чунин мешуморид, чанде ки мо ба рӯҳи ҳақиқат ва омӯзиши ислом наздиктар шавем, ҳамон қадар иқтидор, бузургӣ ва иттиҳоди мусулмон хуб нишон дода мешавад. Иттиҳоди исломиро вай асоси яккахудоӣ медонист. Муҳаммад Иқбол иттиҳод ва бохабариро ду омили ҳамдигарпуркунанда ва ноогоҳиву ҷоҳилиро сабаби асосии ихтилоф мешуморид. Вай чунин мешуморид, ки иттиҳод бояд бо ду усул иҷро карда шавад: 1. Интегратсияи ҳокимон ва ҳукумати давлатҳои исломӣ 2. Маълумоти калон доштани мардум.
Роҳҳои таҷассум кардани иттиҳод бо се усул тасвир карда мешаванд: якум – роҳбарияти якҷояи давлатҳои мусулмон, дуюм – бунёди федератсияи исломии аз тамоми давлатҳои исломӣ иборатбуда ва дар охир – иштирок дар иттифоқ, алянс, созишномаҳо ва баланд бардоштани муносибатҳои фарҳангӣ, иқтисодӣ ва сиёсӣ мебошанд.
Дар Шарқ, асосан дар минтақаи Покистон, Афғонистон ва Осиёи Миёна асарҳои вай дар байни мусулмонон шуҳрат доранд. Яке аз асарҳои машҳуртарини Муҳаммад Иқбол “Паёми Машриқ” ба шоҳи онвақтаи Афғонистон Амонуллохон бахшида шудааст. Дар Шарқ ӯро ҳамчун “Ситораи Шарқ” лақаб мондаанд.
Дӯстии Муҳамммад Асад (Леополд Вайса) воизи шуҳратдор ва дипломати яҳудитабор бо Муҳаммад Иқбол ва ақидаҳои вай дар бештари мавридҳо боиси рӯ оварданаш ба ислом гардид.
Дар Покистон, Ҳинд, Британияи Кабир, Канада ва дигар давлатҳо ҷамъиятҳои илмӣ барои омӯзиши мероси Муҳаммад Иқбол таъсис дода шудаанд. Дар Покистон Академияи Иқбол фаъолият мекунад. Инчунин, донишгоҳи Кушод дар Исломобод, майдони крикет дар Файсалобод ва фурудгоҳи байналмилалӣ дар Лоҳур ба номи вай гузошта шудаанд.
